Ubiory polskie zachowały się w kolekcjach muzealnych w liczniejszych reprezentacjach. Najbardziej interesujące zostały opisane na stronie konkursu. Jednak tylko nieliczne były dokładnie badane pod względem kroju i konstrukcji. Poza zbiorami polskimi dokumentację taką ma kaftan Sobieskiego z kolekcji Muzeum Sztuk Dekoracyjnych w Budapeszcie i kontusz z Muzeum Livrustkammaren w Sztokholmie. Jednym z ciekawszych przykładów, stosunkowo dobrze zachowanych, jest znajdujący się w kolekcji MNW żupan z czerwonego adamaszku o drobnym geometrycznym deseniu, datowany na początek XVII wieku.
Żupan z kolekcji Antoniego Strzałeckiego 1.poł. XVII w., Muzeum Narodowe w Warszawie Wymiary żupana: przody ‒ prawy dł. 94 cm (przed skróceniem ok. 107 cm), lewy – dł. 90,5 cm (przed skróceniem 99 cm), szerokość główki rękawa prawego 13‒13,5 cm, lewego 13‒13,5 cm. Długość pleców 99 cm, szerokość 52‒48 cm. Rękawy: długość 58–60 cm, szerokość 39 cm.
Forma kroju tego ubioru została dosyć dobrze zbadana dzięki niedawnej konserwacji, wykonanej w pracowni MNW. Demontaż pokazał wiele szczegółów dotyczących sposobu krojenia i zszywania poszczególnych elementów.
Żupan jest niezbyt długi, sięga nieco za kolana. Po rozpruciu i odpruciu podszewki okazało się, że linia dołu jest nieregularna, co wskazuje, że niegdyś mógł być dłuższy. Żupan jest lekko dopasowany, a od talii poszerzony przez podwójne trójkątne kliny, wszyte na dole pół. Większy klin poszerza dół, mniejszy, wszyty do niego przylegle nieco powyżej i odwrotnie ‒ podstawą ku górze, tworzy na wysokości talii z boku ponad przecięciem kieszeni łukowate wybrzuszenie. Takie dziwne poszerzenie w talii jest charakterystyczne dla kaftanów tureckich oraz wzorowanych na nich siedemnastowiecznych ubiorów węgierskich. Przy czym w tych ostatnich, podobnie jak w zachowanym kaftanie należącym do Jana III Sobieskiego z kolekcji Esterhazych, taki efekt wynika z konstrukcji poły.
Przy zapięciu krojona jest ona ze skosu i uzupełniona prostym klinem. Tym samym ta forma kroju kaftana jest bardziej zbliżona do kroju kaftanów tureckich. Innym podobieństwem ubioru wiązanego z osobą Sobieskiego jest jego bawełniane przepikowane podszycie, występujące zwłaszcza w kaftanach bojowych typu tegiłaja.
Znajdujące się na wysokości bioder poszerzenie nie zostało przedstawione na portretach i ‒ poza jednym ‒ nie ma go w innych zachowanych żupanach z tego czasu.
Ważnym elementem kroju, który przyjmuje się za znak rozpoznawczy żupana, jest wykrój pleców. Mają one formę stojącego prostokąta o szerokości równej szerokości brytu tkaniny (bryt wraz z brzegami warsztatowymi mógł mieć szerokość około 55 cm). Co ciekawe, nie mają także podkroju, który zwykle stosuje się przy wszywaniu kołnierza. Demontaż uwidocznił to, że niewysoki kołnierz o obwodzie ok. 50 cm, wyższy z tyłu ‒ 5,5 cm, niższy z przodu ‒ 2,5 cm, wszyty jest prawie bez podkroju.
W rozszytym podczas konserwacji tyle ubioru, widoczny jest brak podkroju szyi, przez co nadmiar tkaniny wszyty jest w stójkowy kołnierz. Po bokach wstawione są trójkątne kliny łączące prosto krojone rękawy. Taka konstrukcja występuje we wschodnich ubiorach zamiast podkroju pachy. Plecy wykrojone są z całego brytu tkaniny, który wraz z brzegami warsztatowymi mógł mieć szerokość około 55 cm.
Następną cechą łączącą ubiór ze wschodnimi kaftanami jest sposób wszywania rękawów. One również nie mają podkroju i wszyte są prosto, pod pachami uzupełnione poszerzającymi klinami. Zakończenie rękawów stanowią mankiety o charakterystycznym owalnym brzegu, według tradycji polskiej nazywane „psim uchem”, a węgierskiej ‒ „psim językiem”.
Ten typ mankietów wywijanych na wierzch dłoni stanowi ochronę przed kończącym się w tym miejscu elementem zbroi osłaniającym przedramię, tzw. karwaszem. Przy mankietach żupana rękawy są rozcięte i zapinane na siedem dużych haftek.
Uszka metalowe do zaczepiania haftek wszyte są pomiędzy tkaninę wierzchnią a obszycie brzegu. W trakcie prac konserwatorskich po rozmontowaniu obiektu ukazały się fragmenty niebieskiej taftowej podszewki. Wewnętrzny okrętkowy szew rękawa łączy „na styk” krawędzie wywiniętych na zewnątrz brzegów. Mankiet od spodu odszyty jest tą samą tkaniną, podobnie jak stójkowy kołnierz.
Przody przy zapięciu krojone są równolegle do osnowy. Prawa poła, od góry krojona jest po linii łuku, na wysokości talii lekko wcięta, na dole zachodzi lekko na lewą. Przód jest zapinany na rząd guzików i pętelki przyszyte do lewej poły. Linia, która tworzy rząd pętelek, nie jest równoległa do linii przodu. Taki sposób modelowania przodów spotyka się także w ubiorach o kroju zachodnioeuropejskim, co ilustrują wykroje zachowane w księgach krawieckich.
U góry biegnie bliżej brzegu, na dole jest od niego oddalona. Guzy w zachowanych żupanach i na portretach z pierwszej połowy XVII wieku były przyszywane zwykle od góry do wysokości talii. W omawianym ubiorze wykonane są z „dmuchanej” i trybowanej złotej blachy i są lekko spłaszczone od strony uszka. Ta forma wskazuje, że mogą być późniejsze niż tkanina żupana.
Ubiór po bokach na dole ma rozcięcia długości ok. 23‒25 cm. Po rozłożeniu, co widać na fotografii, linie dołu można odrysować, podobnie jak na ówczesnych rozkładach, po krzywej wyznaczonej za pomocą ramienia cyrkla. Podobna zasada obowiązywała w krojeniu węgierskich dolmanów i mente. Nieregularna linia dołu i duże kilkunastocentymetrowe łaty na plecach wskazują, że ubiór był dłuższy.
Widoczny na zdjęciu fragment ubioru pokazuje zachowany skrawek błękitnej taftowej podszewki i sposób wszycia niskiego stójkowego kołnierza. Kołnierz razem z tyłem złożone i przyszyte. Wszystkie warstwy wraz z podszewka przeszyte razem ściegiem na okrętkę co 2-3 mm.
W wyniku konserwacji przeprowadzonej przez ofiarodawcę ubioru na początku XX wieku oryginalna jedwabna, niebieska podszewka została zastąpiona czerwonym atłasem. Nową podszewkę uszyto według dwudziestowiecznego sposobu montażu, łącząc ją z tkaniną wierzchnią nie w szwach bocznych, lecz jedynie na brzegach. Dzięki temu zachowały się pod nią nie tylko fragmenty pierwotnej podszewki w szwach, ale też oryginalne szwy wykonane mocno skręconą nicią jedwabną ściegiem za igłą o regularnych sztychach (2‒3 mm).
Tkaniny
Żupan uszyty jest z włoskiego adamaszku, którego kolor i wzór spotykane są w innych znanych z ikonografii ubiorach polskich. Drobny raport wzoru (1,5 x 4,7 cm) jest typowy dla włoskich tkanin z początku XVII wieku. Charakterystyczny dla tego okresu jest ich geometryczny motyw, który czasem pojawia się obok kwiatowych deseni w zminiaturyzowanej skali w tle lub jako wypełnienie formy wzoru. Adamaszek w tym wypadku ma deseń wydobyty przez zestawienie atłasu osnowowego ze splotem prostym. ZOBACZ.
Żupan, mimo kroju nawiązującego do ubiorów wschodnich, uszyty jest z tkaniny włoskiej. Tkaniny zachodnioeuropejskie były wykorzystywane powszechnie do szycia ubiorów kroju polskiego, o czym świadczą prawie wszystkie zachowane z tego okresu ubiory polskie, łącznie z kaftanem Sobieskiego.
W polskim malarstwie portretowym XVII wieku rzadko spotyka się ubiory z tkanin wzorzystych. Schematyczne wizerunki polskich szlachciców różniły się jedynie w drobnych szczegółach i kolorystycznych zestawieniach poszczególnych elementów ubioru. Stąd też malarstwo rzadko można traktować jako źródło wiedzy o tkaninach stosowanych w tym czasie do szycia ubiorów. W tym kontekście dużą wartość mają zachowane przykłady ubiorów. W spisach tkanin sprowadzanych do Polski przez kupców włoskich w XVII wieku typ deseniu o geometrycznym romboidalnym wzorze nazywany jest o bison, „w łódki”. W dokumentach kupców krakowskich tkaniny o tym deseniu wymieniane są w latach czterdziestych, choć wytwarzano je także na początku wieku. W tym czasie popularne były jedwabie w tzw. karpią łuskę, a scaglie, które obok kostkowych i szachownicowych często wymieniane są w spisach towarów. Wśród pozostałych zachowanych siedemnastowiecznych żupanów jeden ma wzór kwiatowy, nazywany a mandorla fiorita, jeden a onde, tj. otoczony falistym konturem, inne są w duże motywy kwiatowe. ZOBACZ.
Podszewka
W szwach odkryto fragmenty zachowanej oryginalnej podszewki. Był to jedwab o prostym splocie w kolorze niebieskim. Podobną kolorystyczna zasadę zachowano w rekonstrukcji z początku XX wieku, dodając aplikacje z adamaszku w tym samym niebieskim kolorze.
Fragment zachowanej oryginalnej podszewki.
Cechy wschodnich ubiorów w kroju żupanów polskich ważne w rekonstrukcji
Wśród cech, które traktuje się w literaturze przedmiotu jako tzw. wschodnie, są: zachodzące na siebie w charakterystyczny sposób poły, co wynika ze sposobu ich krojenia i zszywania; prosty krój pleców oraz boki poszerzone na wysokości bioder przez trójkątne kliny. Podobny krój pleców występuje także w tureckim enatri.
Cechą wschodnią żupanów jest charakterystyczne zakończenie rękawów wspomnianym „psim uchem” ‒ wykładanym mankietem o charakterystycznym kształcie, który stanowił ochronę dłoni przed elementem zbroi okrywającym przedramię.
Cechy wschodnich ubiorów w kroju żupanów polskich ważne w rekonstrukcji
Wśród cech, które traktuje się w literaturze przedmiotu jako tzw. wschodnie, są: zachodzące na siebie w charakterystyczny sposób poły, co wynika ze sposobu ich krojenia i zszywania; prosty krój pleców oraz boki poszerzone na wysokości bioder przez trójkątne kliny. Podobny krój pleców występuje także w tureckim enatri.
Cechą wschodnią żupanów jest charakterystyczne zakończenie rękawów wspomnianym „psim uchem” ‒ wykładanym mankietem o charakterystycznym kształcie, który stanowił ochronę dłoni przed elementem zbroi okrywającym przedramię.